LTS: HS biếm họa Lý Trực Dũng được nhiều người yêu thích kể từ khi tranh ông xuất hiện cách đây gần 30 năm trên hầu hết các báo lớn của VN. Tranh của ông cũng còn được đăng, giới thiệu trên nhiều báo Đức, trong đó có các báo và tạp chí uy tín như: Die Welt, Das Magazin, Eulenspiegel...
Từ nhiều năm nay, ông còn nghiên cứu lịch sử biếm họa thế giới và biếm họa Viêt Nam, có nhiều bài viết và thuyết trình về biếm họa được dư luận đánh giá cao.
Xin trân trọng giới thiệu đến bạn đọc loạt bài mới của ông về biếm họa Việt Nam.
Lịch sử biếm họa Việt Nam tuy chưa lâu đời nhưng lại rất hấp dẫn, có giá trị lịch sử quý báu qua các thời kỳ. Chúng tôi mong muốn tái dựng lại sự hình thành và phát triển của nó với hy vọng từ “cái nền” rất có giá trị này, biếm họa Việt Nam sẽ phát triển và được đánh giá đúng với giá trị thực của nó. Do rất hạn chế về nguồn tư liệu tham khảo trước 1975, rất nhiều HS biếm họa danh tiếng đã qua đời..., chắc chắn phần biên soạn của chúng tôi không thể tránh được sai sót... Rất mong độc giả yêu mến biếm họa Việt Nam bổ sung, góp ý, cung cấp thêm tư liệu.
1. Biếm họa, thể loại mỹ thuật độc đáo ngày càng có vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa, nghệ thuật, được đông đảo người xem trên thế giới yêu thích đã xuất hiện từ thời cổ đại trên giấy Papyrus của Ai Cập, trên tượng nhỏ và lọ gốm cổ Hy Lạp, trên tranh tượng Pompei... Ở châu Âu, cho đến tận thế kỷ 14 vẫn chỉ có biếm họa khuyết danh. Đến thời Phục Hưng, người ta mới ghi nhận được những bức tranh mang phong thái biếm họa có tên tác giả và đó là những họa sĩ lớn như: L.Cranach, H.Hohlbein (Đức) hay Leonardo da Vinci (Ý)... Nhưng cho đến năm 1701, tạp chí biếm họa chính trị đầu tiên trên thế giới Asop in Europa mới xuất hiện ở Hà Lan...
"Đám cưới chuột" ít nhiều mang màu sắc biếm họa |
Ở Việt Nam, tranh dân gian Đông Hồ có rất nhiều chất biếm họa mà nổi bật là những bứcĐánh ghen, Hứng dừa, Đám cưới chuột ... Lịch sử báo chí Việt Nam ghi nhận sự ra đời của tờ báo quốc ngữ Việt Nam đầu tiên là tờ Gia Định báo, 1865. Nhưng tranh biếm họa được chính thức đăng ở một tờ báo Việt Nam thì muộn hơn rất nhiều: Vào đầu những năm 30 của thế kỷ trước ở trên tuần báo LOA , tuần báo Phong Hóa , tuần báo Ngày Nay... Đặc biệt, với sự ra đời của hai nhân vật biếm họa huyền thoại Lý Toét, Xã Xệ...
Nhưng ai là người Việt Nam đầu tiên có tranh biếm họa được đăng báo?
2. Người Việt Nam đầu tiên có tranh biếm họa được đăng báo chính là Nguyễn Ái Quốc, đó là những tranh biếm họa trên tờ báo Le Paria (Người cùng khổ) xuất bản ở Pháp từ tháng 4/1922 đến 4/1926). Cụ thể là hai bức tranh: Văn minh bề trên (Civilisation supérieure) và Triển lãm thuộc địa (Exposition coloniale) đăng trên số 2.
Như phần lớn các họa sĩ biếm họa trên thế giới, không kinh qua trường lớp hội họa, họ là những người tự học xuất thân từ đủ mọi tầng lớp xã hội khác nhau như kỹ sư, thầy thuốc, thợ cơ khí, thợ ảnh, doanh nhân, sĩ quan quân đội, chính khách... chính vì thế họ người hơn, đời hơn, sâu sắc hơn và nhạy cảm, bức xúc hơn với những vấn đề cấp bách của xã hội, của con người và tất nhiên là họ phải rất trí tuệ... Không phải ngẫu nhiên mà người ta xếp họa sĩ biếm họa vào giới trí thức (Intellectuell). Biếm họa của Nguyễn Ái Quốc thuộc tranh biếm họa chính trị.
Người vẽ biếm họa chính trị cũng được coi là nhà báo vẽ. Trường hợp này càng đúng khi chúng ta đều biết rằng Nguyễn Ái Quốc ngay từ những năm 20 của TK 20 đã là một nhà báo lớn về tầm tư tưởng, sắc sảo về lý luận, giỏi về châm biếm. Đến nay người ta đã xác định được có 5 tranh biếm họa của Nguyễn Ái Quốc đã được đăng ở báo Le Paria, ngoài 2 bức tranh nêu trên, còn có 3 bức khác là: Hội nghị An-giê (La Conférence D’Angier), Vi hành (Incognito!...), Sự phục thù của Tu-tăng Ca-mông (Represailles de Toutan Kamon).
Điều làm chúng ta phải suy nghĩ là cho đến nay hầu như không có bất kỳ một họa sĩ biếm họa Việt Nam nào vẽ về những đề tài quốc tế khi nó không liên quan trực tiếp đến Việt Nam, trong khi đó cả 5 bức tranh biếm họa của Nguyễn Ái Quốc đều đã đề cập trực diện đến những vấn đề thời sự quốc tế nóng bỏng lúc bấy giờ là chủ nghĩa thực dân, áp bức, nô lệ, nô dịch văn hóa... Phần lời ở bức tranh một người dân An Nam gầy gò đội cái nón
lá, quần áo rách phải kéo một ông chủ Tây to đùng, nằm ngửa mồm phì phèo xì gà, quát nạt người phu xe được ghi bằng 3 thứ tiếng: Việt Nam, Tây Ban Nha và Pháp...Kiếp thân trâu ngựa kéo xe cho thực dân không chỉ còn là nỗi nhục của người Việt Nam, mà nó cũng là nỗi nhục chung của tất cả các nước thuộc địa. Ở một bức tranh khác, tính khái quát còn cao hơn: Một ông chủ thực dân đứng thẳng người hai chân dạng ra, dẫm lên đầu, lên cổ một người da đen châu Phi, một người da vàng châu Á đang ở trần, tay hắn cầm một túi vàng dang ra, đắc thắng. Ở phía sau là vài cây cọ, một cái cuốc chim còn cắm vào mảnh đất sỏi đá nhọc nhằn của miền thuộc địa... Của cải của họ đã bị bọn thực dân trắng trợn chiếm đoạt hết.
Còn bức tranh Sự phục thù của Tu-tăng Ca- mông thể hiện tầm tri thức của người vẽ và đòi hỏi người xem cũng phải có kiến thức nhất định về Ai Cập cổ đại ...
3.Bút pháp trong tranh biếm họa của Nguyễn Ái Quốc khá phóng khoáng. Tranh đơn giản, không sa vào chi tiết... làm cho người xem dễ nhận ra chủ ý của tác giả, họ cảm thấy những bức tranh biếm họa này gần gũi với cuôc sống của chính họ, chia sẻ với nỗi thống khổ của họ, làm cho họ phải nghĩ về số phận của mình, nỗi bất công mà mình đang gánh chịu...
Biếm họa của Nguyễn Ái Quốc chính là một minh chứng tốt nhất, rằng biếm họa chính là nguồn tư liệu lịch sử trung thực, quý báu. Từ những tranh biếm họa như thế này, chúng ta và thế hệ mai sau sẽ học được rất nhiều điều về lịch sử của chính mình.
Lý Trực Dũng