Hoàng Cầm người mơ truyền kiếp
11/05/2010 11:48 GMT+7 | Đọc - Xem
(TT&VH) - Người tài hoa, đa tài ấy đã ra đi rồi, tôi còn thấy dáng ông ngây ngất chênh vênh ngang qua Nhà thờ Lớn. Ông vẫn nhiều vấn vương trần thế và đôi mắt tuổi 89 đang mở khao khát những mùa yêu.
Miền Kinh Bắc - đang - yêu
Hoàng Cầm chưa bao giờ ngừng yêu. Với ông, yêu là sống. Từ yêu, ông sống để thơ, để kiếm tìm. Tình yêu chính là thi ca. Yêu và mơ đồng hành. Ông mơ cuộc tình đắm say, nồng nàn trong vô thức, khi đang thức chứ không cần qua giấc ngủ.
Có gì lạ đâu, khi chú bé 8 tuổi sống gần thị xã Bắc Giang đã yêu: “Em gửi chị Vinh của em”, gửi tình yêu chứ không thể gửi lá diêu bông mà có được chị hàng xóm xinh đẹp, hát quan họ hay. Mặc cảm là em không được phép, những thức tỉnh giới tính thúc đẩy giấc mơ tới diễn tiến đám cưới, đã có ở Bùi Tằng Việt vào năm 1930. Yêu là phải được hoà quyện, đâu phải chỉ chiêm ngắm mà mơ tưởng. Xã hội cổ truyền đè nặng, chỉ có giấc mơ đám cưới mới thoả mãn, chiếm hữu được nhau. Sẽ không bao giờ có, như lá diêu bông đâu tồn tại trên đời.
Bảy thế kỉ trước Hoàng Cầm, thi hào Danté (1265-1321) cũng yêu từ năm lên tám, khi gặp Bétrice trong vũ hội hoá trang và sau này thành thi sĩ mở đầu thời đại Phục hưng. Còn Hoàng Cầm, với tôi, ông là người mơ nguyên uỷ. Lúc nào cũng mơ và yêu. Những giấc mơ bé nhỏ, gần gũi, lộng lẫy, vĩ đại nhất cũng là giấc mơ tình yêu, cả trong cô độc, tuyệt vọng.
Sinh ra từ người mẹ nhan sắc, giọng hát hay, cô gái làng Bựu, cùng làng với bà Trần Thị Tần, mẹ Nguyễn Du, làn điệu quan họ, bao giai nhân, đang lúng liếng, tình tứ, đào hoa trong mạch hồn Hoàng Cầm, để mãi ngân lên tình yêu chan chứa. Kinh Bắc nên thơ hằn tâm tưởng. Người mơ tình tự giấc mơ đồng hiện quê hương. Chỉ tình yêu lớn, yêu bằng mỗi hồng cầu để nâng niu từng chi tiết, từng hình ảnh, từng cử chỉ nhỏ của cảnh quê, người quê, mới có thể viết về Kinh Bắc hào hoa, quyến rũ đến thế.
Kinh Bắc là một miền tình. Hoàng Cầm khi 16 tuổi, bắt đầu là một chàng trai, về chốn Hà thành. Và vẫn mãi là chàng trai Kinh Bắc cả khi nằm lại với Hà thành. Chỉ với thơ Hoàng Cầm, vùng quan họ ấy thành Kinh - Bắc - đang - yêu, hiện lên đáng yêu và được nhớ hơn. Ông đã dựng không khí hội hè bằng tràn ngập hình ảnh âm thanh giao duyên.
PGS TS Nguyên Đăng Điệp (Phó Viện trưởng Viện Văn học) nhận định: “Trong thơ viết thế kỉ 20, chưa một ai sánh được Hoàng Cầm khi viết về Kinh Bắc. Ông dệt thơ từ những giấc mơ siêu thực”. Tất cả những truyền thống văn hóa dân gian hội hè đình đám được chạy trong lễ hội yêu của nhiều giấc mơ như bộ phim nhiều cuốn không có kết. Thơ Hoàng Cầm dày đặc những ẩn ức, ham muốn, khiến các thi ảnh đầy tính ẩn dụ mang đậm màu sắc tính dục mãnh liệt. “Thi ăn mía thổi cơm”, nóng bỏng thế này: “Bãi mía sông Cầu reo đáy bát/ Ngửa mặt hứng mưa đồi cỏ ngát/ Nguôi dần cơn sốt bỏng môi hoa”.
Về Kinh Bắc (1960) được Hoàng Cầm coi là “Tập thơ cốt tuỷ”. Hội hè giải toả cấm kị, ức chế, những gì hằng khắc khoải được thoả mãn, dù chỉ là, trong thơ, Hoàng Cầm cho mình và những người đàn bà của mình được phép làm tất cả.
Bùng vỡ, căng tràn, nổ tung vì tình ái. “Em không buộc thắt lưng thon nữa/ Thả búp tròn... căng... nuột... ấy...ơi/ Nguồn sống tuôn thơm nhựa ứa đầy/ Đã phanh yếm mỏng thì quăng hết/ Những nét xiêm hờ giả bộ ngây” (Hội yếm bay).
“Tuổi ấy mà mắt cứ ve vé xanh”
Hiện ra dáng Hoàng Cầm chênh vênh phố vỉa hè chật chội. Hiện ra, Hoàng Cầm trên gác ngôi nhà trong ngõ 43 Lý Quốc Sư, phóng mắt nhìn về sông Đuống. Hoàng Cầm trong căn phòng tầng 5 nhà 91 Nguyễn Chí Thanh trong tiệc mừng tuổi 80 mà Trung tâm Văn hoá Ngôn ngữ Đông Tây tổ chức. Tối ấy, mùa xuân 2002, mắt ông long lanh ngắm nghệ sĩ chèo Lưu Nga (mẹ ca sĩ Bằng Kiều), ngâm bài Cây tam cúc. Hoàng Cầm bảo: “Có thời tôi đã mê bà”.
Tôi tin Hoàng Cầm đã mê, đã thích, đã yêu nhiều và nhiều người mê. Ông đẹp trai hơi Tây, mắt lẳng, môi hồng, da trắng, dáng tao nhân, người thế, tất phong tình. Tôi thấy cuộc đời ông có những điểm tương đồng với Paul Éluard (1895 - 1952). Họ đều qua hai cuộc chiến, có ba người vợ. Khác với P.Éluard đưa Gala, Nush, Dominique vào thơ, Hoàng Cầm đầy “em” mà không gọi tên nàng. Hoàng Cầm dày đặc cô đơn giữa bộn bề giấc mơ nhục cảm.
Ngày ấy, những năm 70 thế kỷ trước, ông chạy từng bữa một, từng bơ gạo một cho gia đình hơn chục miệng ăn. Ông vẫn yêu, vẫn thơ, những giấc mơ ứa thành thơ, vỗ về, an ủi, hy vọng. Ông vẫn sống bền bỉ, vẫn cả tin và ngây thơ. Vẫn yêu và viết.
Hàng chục năm cuối đời, Hoàng Cầm chỉ có một mình. Người vợ thứ ba – bà Lê Hoàng Yến- người ông biết ơn, đoản mệnh năm 1985, như con chim sã cánh: “Em đâu? Ai xé hồn muôn mảnh”.
Ba người đã làm tôi kinh ngạc khi họ tuổi 85, vẫn đọc thơ tình của tôi say sưa và nói về tình yêu rất trẻ: Kim Lân, Hoàng Cầm, Phạm Duy. Các ông, từng cặp là bạn thân của nhau. Một đêm quan họ, nghe Thuý Cải, Thuý Hường gọi Hoàng Cầm là anh ngọt lịm. “Lão Hạc” Kim Lân bảo: “Tuổi ấy mà mắt cứ ve vé xanh thế thì có chết không cơ chứ!” Mắt Hoàng Cầm lúc nào cũng xanh.
Hai người vẫn thăm, đến chơi nhà nhau tới lúc không thể. Con gái cả nhà văn Kim Lân, thỉnh thoảng ra Hà Nội, lại tới biếu bác tiền quà. “Lão Hạc” qua đời, giờ đến Hoàng Cầm. Kiếp người trầm luân mà chóng quá!
Hoàng Cầm và các liền chị quan họ. Ảnh: Nguyễn Đình Toán.
Ông đã sống “trên cao”
Nhịp xe ngựa trải khắp “Hoàng Cầm một điệu” (KB và ĐD Nguyễn Thụy Kha, thân thiết với Hoàng Cầm từ 1988), có lẽ là phim tài liệu chân dung duy nhất làm về Hoàng Cầm, năm 1993, đã phát Đài TH Hà Nội. Suốt phim, lọc cọc xe ngựa và lời ca quan họ bay lên. Nhà thơ Lê Đạt người gọi Hoàng Cầm là “Oanh vàng Kinh Bắc” rất khen phim này.
Năm 2004, ĐD NSƯT Vi Hoà làm phim tài liệu Vết đạn 55 tuổi, về vết đạn Pháp bắn vào phòng gương Nhà hát Lớn 12/1946. Đoàn phim phỏng vấn những nhân chứng thời kì ấy: nhạc sĩ Lương Ngọc Trác, bà quả phụ Dương Trung Hậu (thân mẫu nhà sử học Dương Trung Quốc), ca sĩ NSƯT Quang Hưng (như chú bé Gavơrốt ngày ấy) và thi sĩ Hoàng Cầm. Để quay được cảnh Hoàng Cầm phát biểu, đoàn phim phải chờ nhà thơ Nguyễn Thụy Kha (tác giả KB) hầu thuốc để ông Hoàng làm một điếu rồi mới “hạ sơn”.
Năm sau, ông bị vấp xe đạp khi từ trên gác xuống, ngã trong nhà mình, gãy chân phải, phải dùng xe lăn 5 năm cuối đời ...Vẫn phiêu du, cả khi nằm một mình trên căn gác, có tivi, điện thoại, balcon vài chậu hoa, cho đến khi yếu không xem được ti vi, không tự làm được gì, nghe bạn bè, người quen gọi tên ở dưới ngõ. Con cháu đi vắng, khoá cửa, ai muốn đến thăm ông Hoàng cũng đành chịu.
Người đi đem theo những giấc mơ và cũng để lại giấc - mơ - thơ. Hoàng Cầm một mình mơ, một mình yêu, một mình cô đơn trên gác 5. Tối 7/5, tôi đã âm thầm đi chậm mấy lần trong ngõ 43 Lý Quốc Sư, 45 bước một lượt. Tôi đi qua đoạn ngõ hẹp 90cm, rồi 1,3m, tới khoảng ngõ rộng nhất 2,1m trước cửa nhà hai con trai thi sĩ: Hoàng Anh – Hoàng Phi. Cửa gỗ nâu, nhà vắng, ngước lên gác, khoảng không chật nhà đua chen tứ bề. Hoàng Cầm trên gác cao, mơ mùa lứa đôi. Lúc nào, mọi sinh linh bé nhỏ trong thơ ông cũng khát thèm tình yêu, cá cũng phải có đôi, như Về với ta trong tập Về Kinh Bắc: “Uống nước mắt con vành khuyên/ nhớ tổ/ Vừa rụng chiều nay/Dềnh mặt nước hương sen/ Ta soi /Chỉ còn ta đạp lùi tinh tú/Ngủ say rồi/Đôi cá đòng đong”.
Mỗi lần về quê, nhạc sĩ Phạm Duy lại ghé cố tri. Họ thân nhau lúc 20, xa nhau gần nửa thế kỉ, tới lúc tóc trắng vẫn xưng hô mày tao, là bạn quý.
Chủ Nhật ngày 9/5, hai người thân về tiễn biệt Hoàng Cầm. Bạn tri kỷ Phạm Duy bay từ Sài Gòn ra, ông vừa soạn xong bản nhạc phổ bài Bên kia sông Đuống và đưa con trai Duy Cường soạn hoà âm để thu thanh, với ý định tặng riêng Hoàng Cầm, mà chưa kịp!
Người thứ 2 là Kiều Loan, con gái Hoàng Cầm, cũng từ California về Hà Nội chịu tang cha.
Hoàng Cầm đã rời trần gian vẽ cõi khác. Linh hồn ông vẫn tiếp tục mơ, đang mơ, giữa giấc mơ tình yêu miên hoan, về Kinh Bắc, nơi có sông Cầu, con sông sống mãi trong thơ ông.
Miền Kinh Bắc - đang - yêu
 Đôi bạn Hoàng Cầm - Phạm Duy. Ảnh do Phạm Duy cung cấp. |
Có gì lạ đâu, khi chú bé 8 tuổi sống gần thị xã Bắc Giang đã yêu: “Em gửi chị Vinh của em”, gửi tình yêu chứ không thể gửi lá diêu bông mà có được chị hàng xóm xinh đẹp, hát quan họ hay. Mặc cảm là em không được phép, những thức tỉnh giới tính thúc đẩy giấc mơ tới diễn tiến đám cưới, đã có ở Bùi Tằng Việt vào năm 1930. Yêu là phải được hoà quyện, đâu phải chỉ chiêm ngắm mà mơ tưởng. Xã hội cổ truyền đè nặng, chỉ có giấc mơ đám cưới mới thoả mãn, chiếm hữu được nhau. Sẽ không bao giờ có, như lá diêu bông đâu tồn tại trên đời.
Bảy thế kỉ trước Hoàng Cầm, thi hào Danté (1265-1321) cũng yêu từ năm lên tám, khi gặp Bétrice trong vũ hội hoá trang và sau này thành thi sĩ mở đầu thời đại Phục hưng. Còn Hoàng Cầm, với tôi, ông là người mơ nguyên uỷ. Lúc nào cũng mơ và yêu. Những giấc mơ bé nhỏ, gần gũi, lộng lẫy, vĩ đại nhất cũng là giấc mơ tình yêu, cả trong cô độc, tuyệt vọng.
Sinh ra từ người mẹ nhan sắc, giọng hát hay, cô gái làng Bựu, cùng làng với bà Trần Thị Tần, mẹ Nguyễn Du, làn điệu quan họ, bao giai nhân, đang lúng liếng, tình tứ, đào hoa trong mạch hồn Hoàng Cầm, để mãi ngân lên tình yêu chan chứa. Kinh Bắc nên thơ hằn tâm tưởng. Người mơ tình tự giấc mơ đồng hiện quê hương. Chỉ tình yêu lớn, yêu bằng mỗi hồng cầu để nâng niu từng chi tiết, từng hình ảnh, từng cử chỉ nhỏ của cảnh quê, người quê, mới có thể viết về Kinh Bắc hào hoa, quyến rũ đến thế.
Kinh Bắc là một miền tình. Hoàng Cầm khi 16 tuổi, bắt đầu là một chàng trai, về chốn Hà thành. Và vẫn mãi là chàng trai Kinh Bắc cả khi nằm lại với Hà thành. Chỉ với thơ Hoàng Cầm, vùng quan họ ấy thành Kinh - Bắc - đang - yêu, hiện lên đáng yêu và được nhớ hơn. Ông đã dựng không khí hội hè bằng tràn ngập hình ảnh âm thanh giao duyên.
|
Tang lễ nhà thơ Hoàng Cầm (tạ thế lúc 9h30 sáng ngày 6/5, hưởng thọ 89 tuổi) được tổ chức từ 13h đến 15h ngày 11/5 tại Nhà tang lễ Bộ Quốc phòng (5 - Trần Thánh Tông, HN) |
Về Kinh Bắc (1960) được Hoàng Cầm coi là “Tập thơ cốt tuỷ”. Hội hè giải toả cấm kị, ức chế, những gì hằng khắc khoải được thoả mãn, dù chỉ là, trong thơ, Hoàng Cầm cho mình và những người đàn bà của mình được phép làm tất cả.
Bùng vỡ, căng tràn, nổ tung vì tình ái. “Em không buộc thắt lưng thon nữa/ Thả búp tròn... căng... nuột... ấy...ơi/ Nguồn sống tuôn thơm nhựa ứa đầy/ Đã phanh yếm mỏng thì quăng hết/ Những nét xiêm hờ giả bộ ngây” (Hội yếm bay).
“Tuổi ấy mà mắt cứ ve vé xanh”
Hiện ra dáng Hoàng Cầm chênh vênh phố vỉa hè chật chội. Hiện ra, Hoàng Cầm trên gác ngôi nhà trong ngõ 43 Lý Quốc Sư, phóng mắt nhìn về sông Đuống. Hoàng Cầm trong căn phòng tầng 5 nhà 91 Nguyễn Chí Thanh trong tiệc mừng tuổi 80 mà Trung tâm Văn hoá Ngôn ngữ Đông Tây tổ chức. Tối ấy, mùa xuân 2002, mắt ông long lanh ngắm nghệ sĩ chèo Lưu Nga (mẹ ca sĩ Bằng Kiều), ngâm bài Cây tam cúc. Hoàng Cầm bảo: “Có thời tôi đã mê bà”.
Tôi tin Hoàng Cầm đã mê, đã thích, đã yêu nhiều và nhiều người mê. Ông đẹp trai hơi Tây, mắt lẳng, môi hồng, da trắng, dáng tao nhân, người thế, tất phong tình. Tôi thấy cuộc đời ông có những điểm tương đồng với Paul Éluard (1895 - 1952). Họ đều qua hai cuộc chiến, có ba người vợ. Khác với P.Éluard đưa Gala, Nush, Dominique vào thơ, Hoàng Cầm đầy “em” mà không gọi tên nàng. Hoàng Cầm dày đặc cô đơn giữa bộn bề giấc mơ nhục cảm.
Ngày ấy, những năm 70 thế kỷ trước, ông chạy từng bữa một, từng bơ gạo một cho gia đình hơn chục miệng ăn. Ông vẫn yêu, vẫn thơ, những giấc mơ ứa thành thơ, vỗ về, an ủi, hy vọng. Ông vẫn sống bền bỉ, vẫn cả tin và ngây thơ. Vẫn yêu và viết.
Hàng chục năm cuối đời, Hoàng Cầm chỉ có một mình. Người vợ thứ ba – bà Lê Hoàng Yến- người ông biết ơn, đoản mệnh năm 1985, như con chim sã cánh: “Em đâu? Ai xé hồn muôn mảnh”.
Ba người đã làm tôi kinh ngạc khi họ tuổi 85, vẫn đọc thơ tình của tôi say sưa và nói về tình yêu rất trẻ: Kim Lân, Hoàng Cầm, Phạm Duy. Các ông, từng cặp là bạn thân của nhau. Một đêm quan họ, nghe Thuý Cải, Thuý Hường gọi Hoàng Cầm là anh ngọt lịm. “Lão Hạc” Kim Lân bảo: “Tuổi ấy mà mắt cứ ve vé xanh thế thì có chết không cơ chứ!” Mắt Hoàng Cầm lúc nào cũng xanh.
Hai người vẫn thăm, đến chơi nhà nhau tới lúc không thể. Con gái cả nhà văn Kim Lân, thỉnh thoảng ra Hà Nội, lại tới biếu bác tiền quà. “Lão Hạc” qua đời, giờ đến Hoàng Cầm. Kiếp người trầm luân mà chóng quá!
Hoàng Cầm và các liền chị quan họ. Ảnh: Nguyễn Đình Toán.
Nhịp xe ngựa trải khắp “Hoàng Cầm một điệu” (KB và ĐD Nguyễn Thụy Kha, thân thiết với Hoàng Cầm từ 1988), có lẽ là phim tài liệu chân dung duy nhất làm về Hoàng Cầm, năm 1993, đã phát Đài TH Hà Nội. Suốt phim, lọc cọc xe ngựa và lời ca quan họ bay lên. Nhà thơ Lê Đạt người gọi Hoàng Cầm là “Oanh vàng Kinh Bắc” rất khen phim này.
Năm 2004, ĐD NSƯT Vi Hoà làm phim tài liệu Vết đạn 55 tuổi, về vết đạn Pháp bắn vào phòng gương Nhà hát Lớn 12/1946. Đoàn phim phỏng vấn những nhân chứng thời kì ấy: nhạc sĩ Lương Ngọc Trác, bà quả phụ Dương Trung Hậu (thân mẫu nhà sử học Dương Trung Quốc), ca sĩ NSƯT Quang Hưng (như chú bé Gavơrốt ngày ấy) và thi sĩ Hoàng Cầm. Để quay được cảnh Hoàng Cầm phát biểu, đoàn phim phải chờ nhà thơ Nguyễn Thụy Kha (tác giả KB) hầu thuốc để ông Hoàng làm một điếu rồi mới “hạ sơn”.
Năm sau, ông bị vấp xe đạp khi từ trên gác xuống, ngã trong nhà mình, gãy chân phải, phải dùng xe lăn 5 năm cuối đời ...Vẫn phiêu du, cả khi nằm một mình trên căn gác, có tivi, điện thoại, balcon vài chậu hoa, cho đến khi yếu không xem được ti vi, không tự làm được gì, nghe bạn bè, người quen gọi tên ở dưới ngõ. Con cháu đi vắng, khoá cửa, ai muốn đến thăm ông Hoàng cũng đành chịu.
Người đi đem theo những giấc mơ và cũng để lại giấc - mơ - thơ. Hoàng Cầm một mình mơ, một mình yêu, một mình cô đơn trên gác 5. Tối 7/5, tôi đã âm thầm đi chậm mấy lần trong ngõ 43 Lý Quốc Sư, 45 bước một lượt. Tôi đi qua đoạn ngõ hẹp 90cm, rồi 1,3m, tới khoảng ngõ rộng nhất 2,1m trước cửa nhà hai con trai thi sĩ: Hoàng Anh – Hoàng Phi. Cửa gỗ nâu, nhà vắng, ngước lên gác, khoảng không chật nhà đua chen tứ bề. Hoàng Cầm trên gác cao, mơ mùa lứa đôi. Lúc nào, mọi sinh linh bé nhỏ trong thơ ông cũng khát thèm tình yêu, cá cũng phải có đôi, như Về với ta trong tập Về Kinh Bắc: “Uống nước mắt con vành khuyên/ nhớ tổ/ Vừa rụng chiều nay/Dềnh mặt nước hương sen/ Ta soi /Chỉ còn ta đạp lùi tinh tú/Ngủ say rồi/Đôi cá đòng đong”.
* * *
Mỗi lần về quê, nhạc sĩ Phạm Duy lại ghé cố tri. Họ thân nhau lúc 20, xa nhau gần nửa thế kỉ, tới lúc tóc trắng vẫn xưng hô mày tao, là bạn quý.
Chủ Nhật ngày 9/5, hai người thân về tiễn biệt Hoàng Cầm. Bạn tri kỷ Phạm Duy bay từ Sài Gòn ra, ông vừa soạn xong bản nhạc phổ bài Bên kia sông Đuống và đưa con trai Duy Cường soạn hoà âm để thu thanh, với ý định tặng riêng Hoàng Cầm, mà chưa kịp!
Người thứ 2 là Kiều Loan, con gái Hoàng Cầm, cũng từ California về Hà Nội chịu tang cha.
Hoàng Cầm đã rời trần gian vẽ cõi khác. Linh hồn ông vẫn tiếp tục mơ, đang mơ, giữa giấc mơ tình yêu miên hoan, về Kinh Bắc, nơi có sông Cầu, con sông sống mãi trong thơ ông.
Nhà thơ Vi Thùy Linh
Cùng chuyên mục
Xem theo ngày
