Nghệ nhân Hà Thị Cầu: Năm canh vò võ những là thở than

(lienminhbng.org) - Bà Cầu đương say lắt lư bên nhà hàng xóm. Cái say lặt lẹo qua những bước đi. Cái say ngất ngưởng qua cái cách bà tong tả hất khăn vén áo véo von gọi: Vào đây! Vào đây! Chúng tôi giấu chai rượu vào trong áo, nhặt cho bà chiếc dép rồi theo đôi ống cao ống thấp ấy đi vào ngôi nhà xẩm nằm còm cõi ven đường. Cái không khí xẩm bắt đầu từ những bước chân của cụ bà 78 tuổi đương say rượu Hà Thị Cầu, nguyên một người xẩm chợ, nghệ nhân hát xẩm đương đại ấy.

Nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu từ trần

Mái tranh vọc vạch, cửa lớn cửa bé mở thông thống. Trong nhà, ngôi nhà bé hơn bất cứ ngôi nhà nào ở vùng Yên Mô, Ninh Bình này, chỉ có một chiếc đài con con “ai đó đã tặng”, hai chiếc niêu một nấu cơm, một kho cá mèo, và tất nhiên, một cây nhị. Cây nhị bóng màu mồ hôi, bịt hồ bằng mảnh da kỳ đà bằng bàn tay, là cái thứ đặc sắc nhất trong ngôi nhà này. Đây không phải là cây nhị cha truyền con nối. Cây đó, thực ra nhị cũng chẳng có gì gọi là cổ vật, đã mất lâu rồi.

Đấy là năm 1998, khi Bà đã ngoài bảy mươi tuổi. Bà treo dường như là để ngôi nhà bớt cô quạnh hơn là để khoe thiên hạ. Nhà chỉ có hai mẹ con, cùng giống đàn bà. Nó quạnh, nó vắng. Mỗi người một giường. Mặt quay vào tường. “Chẳng ai nói với ai được tiếng nào. Cứ hễ nói một câu là nó cuốc (quát). Không biết là tại mình già hay tại nó già”.

Tiếng nhị lại thở dài sườn sượt. Mận có biết hát, biết kéo nhị không? Không biết đâu. Dạy nó ngồi được năm phút thì dùng dằng ném nhị vào xó nhà. Nó không có hoa tay, không kéo được. Nó không biết uống rượu, không hát được. Chỉ biết đá chó, quát bà thôi. Hoa tay thế nào? Bà Cầu xoè tay. Bàn tay nhỏ nhắn còn đỏ son, mềm mại. “Đây này, cái bàn tay tôi, cái tai tôi, thầy bói bảo có tướng mệnh phụ phu nhân”. Thế mà đi làm vợ xẩm! Con thì chẳng chịu lấy chồng.

Bà Cầu bắt đầu cuộc đời hát xẩm đau khổ từ khi còn bé tí tẹo. Đấy là những ngày ngồi trên quang gánh của người cha dặt dẹo đầu đường xó chợ. Người cha loà, đứa con tóc vàng xơ như rơm. Ký ức không có gì nhiều ngoài một vài bữa cơm no đến nhớ đời. 16 tuổi, người xẩm đi lấy chồng. Người chồng cũng phường hát sẩm, cũng loà. Người hát xẩm dường như có chung một đặc điểm là xấu. Ông cụ thân sinh ra bà Cầu bị loà mắt, người đen như củ súng. Tới ông Mậu, trùm xẩm Yên Mô, bố của cái Mận cũng mặt rỗ nhằng nhịt dấu vết của đậu mùa, mắt cũng loà. Còn bà Cầu thì cứ nhìn cô con gái hơn bốn chục tuổi đầu chưa chồng của bà là biết.

Nhưng xẩm lại là giống đa tình. Ông Mậu năm lấy bà đã 49 tuổi và đã có tới 18 vợ rải khắp cả Thanh Hoá, Ninh Bình, thậm chí lên cả trên xứ Mường, xứ Lạng (các vùng Hoà Bình, Lạng Sơn) bây giờ. Bà Cầu, bấy giờ tóc đã kịp xanh, nói là về với ông Mậu chứ thực ra là theo bầu đoàn thê tử của chồng lang thang khắp đất người:Áng phong lưu son phấn đoạ đày/ Thay đen đổi trắng để anh rày yêu thương/ Dẫu may ra tán tía, tán vàng/ Mười phương thiên hạ xem thường có vào đâu/ Tấm thân em chẳng nghĩ mặc dầu…

Ngôi nhà có thêm ít người hàng xóm. Bà Cầu ra vào, chanh chua, gào thét, đùa nghịch và cuối cùng thì lại cò cưa kéo nhị. Câu chuyện quay sang cái Mận, con gái bà. “Đấy, nó là cái đứa áo dài đứng một mình nom rõ xinh đấy. Mấy đứa, có đứa nào chưa vợ bà gả cho. Mà có vợ rồi cũng được”.

Cô Mận không có nhà. Cô Mận ở nhà là cô Mận đã qua photoshop môi đỏ toe toét đương đứng nghiêng như cành tre để làm duyên. Con bé xấu quá, không như tôi. Tôi chỉ mỗi tội mắt có “ve”. Ngày xưa, có nhiều đám hỏi nó lắm. Tôi bảo “Cái thằng đó được, ngoan ngoãn hiền lành”. Nó gắt “Xấu như ma ỏm”. Tôi bảo “Đàn bà nó có thì, như cái cánh hoa ấy”. Nó quát “Bu đi mà lấy”. Bà Cầu ôm nhị hát lên cái lời than của mình: “Vắng đàn ông quạnh nhà, như cây hoa mà không có con ong”. Tiếng nhị víu vít sõng sượt như tiếng thở dài như dòng chảy lặng lẽ của những giọt nước mắt.

Có người bảo tiếng nhị của Bà lúc nào cũng thổn thức. Đấy là cái tâm của bà không khi nào được nhàn, số của người hay lo. Ngày xưa thì lo áo cơm. Tiếng nhị than khóc cho thân phận. Tay kéo nhị đã chai, việc kéo nhị đã thành nghề, đến nói câu gì cũng phải có tiếng nhị đưa đẩy, đối đáp, thế mà cũng không quen được. Mà khổ, cái âm của nhị là cái âm chẳng có thanh véo von. Cứ lay lắt lay lắt thế thôi.

Còn bây giờ tiếng nhị theo tâm trạng của bà suốt ngày thở dài vì đứa con hư chẳng chịu lấy chồng. Ôi chao, sao cái tâm trạng người đàn bà không chồng nó mới cô quạnh làm sao, cô quạnh như tiếng gió đập phên nứa phành phạch mỗi đêm, như ánh trăng xuông sáng trong đến văn vắt ngoài cửa sổ.

Trách thân mà lại giận trời/ Trách chàng quân tử tỏ ra người thờ ơ/ Phòng không để thiếp đợi chờ/ Năm canh vò võ những là thở than.