Họa sĩ Đỗ Đức: 'Tôi vẽ sắc phục các dân tộc miền núi'

(lienminhbng.org) - Từ 6/6/2020 tới, tại Thong Dong VILLE - số 15b ngõ 656 đường Lạc Long Quân (hoặc ngõ 37 đường Trịnh Công Sơn), họa sĩ Đỗ Đức sẽ trưng bày 10 tranh sơn mài (khổ 80 x 100cm) vẽ 60 bộ sắc phục của đồng bào các dân tộc miền núi phía Bắc nước ta.

'Triển lãm tranh sơn mài truyền thống 2020': Sơn mài - vẫn cần sự đột phá

Trưng bày 48 tác phẩm của 38 tác giả, Triển lãm tranh sơn mài truyền thống 2020 đang diễn ra tại Bảo tàng Mỹ thuật TP.HCM. Dù chưa thật bao quát, nhưng có thể xem đây là một lát cắt về những tác giả làm sơn mài theo kỹ thuật truyền thống tại TP.HCM và các tỉnh lân cận.

Đây là một bộ tranh độc đáo, có giá trị mỹ thuật và dân tộc học rất cao, chứa đựng biết bao tâm huyết trong hơn 40 năm theo đuổi chủ đề này của ông. Từ triển lãm cá nhân đầu tiên Miền núi và dân tộc (1986), rồi triển lãm Cao nguyên đá được tổ chức ngay tại Phố cổ Đồng Văn (Hà Giang) năm 2013, đến cuộc trưng bày này đã cho thấy những cống hiến thầm lặng và rất ý nghĩa của vị họa sĩ sinh năm 1945 này cho mảng đề tài văn hóa các dân tộc Việt Nam.

Xin trân trọng giới thiệu những lời tự bạch của họa sĩ Đỗ Đức về bộ tranh này:

• Triển lãm tranh sơn mài "Mẹ Âu Cơ"

1. Năm 1978, tại Khu Gang thép Thái Nguyên có một hội diễn nghệ thuật quần chúng các dân tộc thiểu số toàn miền Bắc. Về hội diễn, lần đầu tôi thấy những bộ sắc phục lạ như Pa Dí, Xá Phó, Lô Lô, Khơ Mú. Những bộ sắc phục đẹp lạ thường, không giản dị như Tày, Nùng, hào hoa như Thái, hay quen thuộc như Mông, Dao mà tôi biết trước đó.

Lúc đó, tôi làm việc ở Ban Văn hóa phẩm miền núi của NXB Văn hóa. Tôi nảy ra ý nghĩ: Sao NXB không làm cuốn sách ảnh về 54 dân tộc Việt Nam? Nhưng khi ấy, là một biên tập viên của Ban văn hóa phẩm miền núi, việc mình đề xuất chỉ là ánh sáng le lói của con đom đóm, chưa nhận được nhiều sự quan tâm.

Tôi lại nghĩ, sao không nhân hội diễn này, NXB chụp lấy bộ ảnh trang phục các sắc tộc về hội diễn này. Vì đó là bộ cánh đẹp nhất họ đem về khoe.

Nhưng ý nghĩ cũng chỉ là trong ý nghĩ. Tuần hội diễn ấy cũng diễn ra rất vội vàng bởi bối cảnh nước sôi lửa bỏng của đất nước trong giai đoạn đó. Sau này về cơ quan, trong một lần họp giao ban, tôi đề xuất cách làm cuốn sách ảnh về gương mặt các dân tộc. Đề xuất của tôi thật sự khả thi, nghĩa là NXB đặt hàng với các nhiếp ảnh gia của mỗi tỉnh nói rõ yêu cầu, chi phí phim, chụp xong sau này sử dụng được thì trả nhuận bút sau. Tôi chắc chắn chỉ nửa năm sau, NXB sẽ có trong tay đủ gương mặt dân tộc các vùng miền trong cả nước với trang phục đẹp nhất chuẩn nhất cho cuốn sách đất nước sau ngày thống nhất.

Nhưng rồi đề xuất đó cuối cùng cũng không thực hiện được.

2. Thế là tôi nghĩ đến chuyện mình phải tự làm. Cái gì mình nghĩ ra thì chỉ có mình mới thực hiện nổi. Còn cho người khác nghe thì họ sẽ thấy xa lạ không thiết thực. Khi ấy máy ảnh cực hiếm, mọi ghi chép phải dùng tay.

Những chuyến đi miền núi, tôi âm thầm gom tư liệu bằng ký họa. Chưa biết để làm gì và thể hiện thế nào, nhưng tôi cứ nhặt dần sau từng chuyến đi. Có cơ hội tôi hỏi chuyện về nguồn gốc bộ trang phục nếu có người nào biết được chút ít. Rồi tôi hiểu thêm truyền thuyết về chiếc khăn trắng của người Dao tiền, họa tiết tua chồ (con chó) có ý nghĩa gì với tinh thần bà con? Tại sao bộ váy áo Pu Péo lại chắp từ hàng trăm miếng vải nhỏ. Tại sao người Dao quần cộc Quảng Ninh lại không giống các nhánh Dao khác có quần và váy dài mà chỉ có chiếc quần cộc?

Mỗi bộ quần áo, váy áo đều có một hồ sơ về nguồn gốc, phải biết để cắt nghĩa cho việc tạo thành bộ váy áo chứ không phải chuyện ngẫu nhiên.

Ý thức thì có, nhưng không có những chuyến điền dã như các nhà dân tộc học để ghi chép. Chỉ tranh thủ hỏi han bà con trong những chuyến đi ngắn ngủi, nên chỉ biết được truyền thuyết của vài bộ y phục mà tôi rất quý và trân trọng.

Chỉ xung quanh bộ sắc phục thôi, nhưng đằng sau vài chục loại hoa văn là từng ấy câu chuyện. Đấy là bầu trời văn hóa của một dân tộc, là những tầng văn hóa tích lũy trong nhiều thế hệ...

Đi từng vùng, tôi dần nhận ra, một dân tộc Dao với 12 nhánh, thì có 12 bộ sắc phục khác nhau. Trong cộng đồng người Mông đen, thì Mông đen Quỳ Hợp Nghệ An khác hoàn toàn Mông đen Sơn La và Mông đen Sapa (Lào Cai) thì lại càng khác nữa. Cũng như vậy, Nùng Xuồng, Nùng U Hà Giang bộ sắc phục khác Nùng An Cao Bằng, khác Nùng Cháo Lạng Sơn, khác Nùng Phàn Slình (Nùng Hua Lài) ở Chi Lăng. Thành ra khi ngành bưu điện tổ chức bộ tem 54 dân tộc, tôi thấy nó không hoàn hảo: Vì chỉ một Dao đỏ không thể đại diện cho Dao tiền, Quần chẹt, Quần trắng, Ô gang, Tiểu bản v.v… vì sắc phục hoàn toàn khác. Lại nữa, Dao tiền Cao Bằng với Dao tiền Hòa Bình khăn chẳng cùng màu, một trắng, một chàm…

Theo những tài liệu gom được, tôi áng tính nếu thể hiện đủ thì trên toàn quốc phải có trên 120 bộ sắc phục khác nhau của các nhánh trong các dân tộc.

Tôi nghĩ chỉ có thể nhẩn nha thể hiện bằng nét vẽ.

3. Đợt đầu, vẽ màu nước, vẽ từng bộ một trên roki. Được trên chục bức thì con ốm, nhà neo bấn, tiền chẳng có, thế là dừng. Đến khi con khỏe thì tự nhiên không còn hứng thú làm tiếp nữa.

Gần chục năm sau vào những năm 1994, 1996, lại "giở giói" ra làm dưới hình thức mới, vẽ 5 bộ sắc phục trên một tranh. Nhân vật theo nhóm ngôn ngữ. Hì hụi được 13 bức tổng cộng là 64 bộ thì lại vướng việc gì đó chững lại. Sau đấy lại hết hứng thú. Bán đi mất 2 tranh, còn lại 11 bức bây giờ.

Những tranh tôi vẽ này nó có giá trị bảo lưu đặc biệt quý với những bộ sắc phục đang dần biến mất khi hàng dân dụng tiện dụng đang có mặt ở khắp nơi. Ví dụ bộ Mông Hoa, chép nhăm 1978 giờ mất dấu. Bây giờ chợ phiên Bắc Hà, bộ váy áo Mông hoa thêu kín mít là sản phẩm hàng hóa ngoại nhập. Bây giờ vào Lô Lô Chải ở Lũng Cú thì có thể thấy người già còn những bộ áo quần cổ nhất tuy đã cũ. Người Lô Lô ở Việt Nam coi Lũng Cú là trung tâm tinh thần của họ. Nên khi có người nhà chết, dù mãi bên Lai Châu người ta cũng vẫn về Lũng Cú mua áo quần khâm liệm. Lâu tôi không hỏi lại, không biết bây giờ còn lệ đó không.

Vẽ để thống kê được toàn bộ các bộ sắc phục của các dân tộc trên khắp vùng đất nước là mong muốn từ lâu của tôi. Tôi đã âm thầm làm và đã làm được phân nửa công việc. Giờ thì hơi khó có khả năng làm tiếp vì sức khỏe không cho phép. Nhưng một phần nữa là thiếu cảm hứng sau khi mất đà. Thật là khó!

Năm 2009, 11 tranh trong bộ sắc phục này đã được trưng bày ở Trung tâm văn hóa Việt Nam tại Paris. Mới chỉ có 60 bộ sắc phục được bày mà đã làm người xem sửng sốt về sự phong phú trong thiết kế của một số dân tộc miền núi. Từ tranh giấy, hôm nay tôi chuyển sang chất liệu sơn mài để bảo đảm độ bền lâu hơn, giữ lại hình ảnh của những bộ váy áo quần của người phụ nữ các dân tộc miền núi.

Tôi đang cố gắng tìm lại cảm hứng để vẽ thêm được bộ nào hay bộ ấy. Nhưng rồi không biết còn làm tiếp được không…

Đỗ Đức (họa sĩ)