Tết Hàn thực: Tục cúng bánh trôi Tết Hàn thực không liên quan đến Giới Tử Thôi

(lienminhbng.org) -  Ngày mồng 3/3 Âm lịch là Tết Hàn thực được tổ chức rộng rãi trong các gia đình ở Việt Nam, nhất là ở các tỉnh phía Bắc. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu hết ý nghĩa của ngày Tết có  một cái tên thân thuộc “thuần Việt” là Tết Bánh Trôi – Bánh Chay và dường như không liên quan gì đến điển tích Giới Tử Thôi ở Trung Quốc.

Văn khấn Tết Hàn thực, mâm cúng Tết Hàn thực nhưng điều lưu ý

Tết Hàn thực được dịch nghĩa theo nghĩa chữ Hán thì "Hàn" là lạnh, "thực" là ăn, "Tết Hàn thực" là Tết ăn đồ lạnh. Lễ tết này có nguồn gốc từ Trung Quốc theo một câu chuyện ly kỳ truyền tụng nhiều đời.

Hàn thực, nguyên nghĩa là đồ ăn lạnh, hay đồ nguội, được cho là liên quan đến điển tích Giới Tử Thôi thời Xuân Thu Chiến Quốc bên Trung Quốc, người đã cắt thịt đùi dâng vua trong lúc hoạn nạn. Kiêng lửa trong ngày này giống như một cái “hèm”.

Sách Việt Nam phong tục của cụ Phan Kế Bính xuất bản từ hồi đầu thế kỷ trước (1915) đã diễn nôm câu chuyện này để lý giải về Tết Hàn thực: “Về đời Xuân Thu, vua Văn Công nhà Tấn, còn khi long đong trốn nạn, nay trú nước Tề, mai ngụ nước Sở. Bấy giờ có một người hiền sĩ tên là Giới Tử Thôi, theo vua giúp đỡ mưu kế.

Có một hôm, vua đi đường thiếu lương đói quá, bọn đầy tớ không thể kiếm lương vào đâu được. Giới Tử Thôi phải cắt thịt đùi mình ra, nấu nướng ngon lành, dưng lên vua xơi, vua ăn xong hỏi ra mới biết, đem lòng cám cảnh vô cùng.

Theo trong mười chín năm giời, trải nếm bao nhiêu gian truân nguy hiểm. Đến lúc Văn Công lại được giở về làm vua nước Tấn, phong thưởng cho những người có công trong khi tòng vong, nhỡ quên mất công của Giới Tử Thôi.

Giới Tử Thôi cũng không oán giận gì, nghĩ mình làm được việc gì, cũng là cái nghĩa vụ của mình, chớ không có công lao gì đáng nói. Vì vậy về nhà đem mẹ vào ở ẩn núi Điền Sơn. Sau vua nhớ ra, sai người vàọ núi tìm không được, Vua sai đốt rừng ấy cho ông phải ra. Nhưng ông cũng không chịu ra, đành hai mẹ con chịu chết cháy. Vua thương xót, lập miếu thờ trên núi và phong cả khu rừng đó làm tự điền.

Hôm ông ấy chết là ngày mồng 5 tháng ba. Người xứ đó thương ông ấy, cứ mỗi năm đến ngày ấy thì cấm đốt lửa ba ngày mà bắt đầu từ hôm mồng ba, chỉ ăn đồ lạnh đã nấu sẵn mà thôi”.

Có liên quan đến điển tích ấy, nhưng ai cũng biết, trừ đồ bánh trôi – bánh chay, tạm gọi là đồ ăn lạnh, thì ngày Tết mồng 3/3, người dân Việt Nam vẫn… nổi lửa nấu nướng như thường, không hề kiêng kị gì. Điều đó phần nào nói lên rằng, điển tích trên dường như chỉ là cái cớ, là chuyện trên… giấy của giới học giả, trí thức, chứ đa số người dân không mấy tắt lửa để xót xa cho câu chuyện từ mấy ngàn năm trước ở tận bên Trung Quốc. 

Cuốn Văn khấn cổ truyền Việt Nam (NXB VHTT, 2006) do Nguyễn Bích Hằng biên soạn, được sự thẩm định, chỉnh lý của Thượng tọa Thích Thanh Huệ, cũng xác nhận thực tế này:

“Ngày nay, người Việt Nam vào tiết Hàn thực vẫn nổi lửa nấu nướng như thường, mà tượng trưng cho tết Hàn thực bằng làm bánh trôi – bánh chay. Vì vậy, tết này còn được gọi là Tết Bánh Trôi – Bánh Chay”.

Điều bất ngờ là ngay từ đầu thế kỷ XX, nhà nho Phan Kế Bính khi viết sách Việt Nam phong tục cũng nhận xét rất sát thực: “Ta nhiễm theo tục ấy (tức Tết Hàn thực bên Trung Quốc), thành ra ăn Tết hôm mồng ba. Mà ta thì làm bánh trôi, bánh chay để thế cho đồ lạnh, nhưng ta chỉ cúng gia tiên, chứ không ai tưởng gì đến Giới Tử Thôi, mà tiếng là hàn thực, nhưng nấu nướng chẳng có kiêng gì”.

• Tết Hàn thực: Nhà nhà mách nhau cách làm bánh trôi, bánh chay ngũ sắc
• Cách làm bánh trôi bánh chay cúng Tết Hàn thực

Rõ ràng Tết Hàn thực của người Việt vẫn mang đậm phong tục, triết lý và tín ngưỡng bản địa.

Tết Hàn thực của người Việt chủ yếu mang ý nghĩa hướng về cội nguồn, tưởng nhớ công lao của những người đã khuất. Ngay cách làm bánh trôi của Việt Nam cũng rất khác bánh trôi Tàu, thứ bánh mà hiện giờ cũng được bày bán ở nhiều nơi. 

"Bánh trôi Tàu gần tương tự bánh chay, nhưng nhân có gia thêm chút dừa nạo hoặc dừa xắt miếng vuông nhỏ, nước đường thì chỉ dùng gừng và đường không cho bột sắn dây hay bột đao. Loại bánh này thường ăn nóng".

Qua hàng ngàn năm lịch sử, Tết Bánh Trôi – Bánh Chay đã kết tinh tinh hoa văn hóa Việt, thấm đẫm tâm linh Việt, là ngày Tết để tưởng nhớ tổ tiên.

Đặc biệt, cúng bánh trôi, bánh chay đã trở thành một nghi thức linh thiêng trong Lễ hội Hai Bà Trưng vào ngày mùng 6/3 ở Hà Tây cũ (nay là Hà Nội).  Sử sách ghi lại rằng, Mùa xuân năm Canh Tý (năm 40 sau Công nguyên) tại cửa sông Hát (xã Hát Môn), Trưng Trắc cùng em gái là Trưng Nhị đã phát động khởi nghĩa nhằm đánh đuổi giặc Đông Hán. Đây cũng là nơi Hai Bà gieo mình tự vẫn để bảo toàn khí tiết khi bị yếu thế trước quân giặc vào ngày 6/3 năm Quý Mão (năm 43 sau Công nguyên). 

Tương truyền, trước khi tuẫn tiết, Hai Bà đã ăn một đĩa bánh trôi, vì thế tục dâng cúng bánh trôi trở thành một nét độc đáo trong lễ hội Hai Bà của người dân xã Hát Môn và các vùng lân cận. Tại lễ hội, hàng nghìn đĩa bánh trôi đã được dân làng dâng cúng Hai Bà và để du khách dự hội thụ lộc.

Lại có truyền thuyết kể lại rằng: Ngày mùng sáu tháng Ba năm Quý Mão (năm 42) khi Hai Bà Trưng chuẩn bị xuất quân đi đánh giặc thì có một bà lão bán hàng nghèo xin gặp và dâng hai đĩa bánh trôi để tỏ lòng thành kính. Hai Bà Trưng đã vui vẻ nhận và ăn những đĩa bánh trôi của bà lão một cách ngon lành trước lúc xung trận.

Dù cách giải thích có thể khác nhau, nhưng thực tế là nghi lễ làm bánh trôi và nghi thức dâng cúng bánh trôi ở lễ hội Hai Bà Trưng đã trở thành nghi lễ tối linh, được nhân dân gìn giữ, thực hành.

Tết Hàn Thực ở Việt Nam

Từ thời Lý, Tết Hàn Thực đã được Việt hóa. Người Việt Nam ăn tết Hàn Thực với mục đích chủ yếu là để lễ Phật và cúng gia tiên. Tết Hàn Thực ở Việt Nam không kiêng lửa, mọi việc nấu nướng vẫn được thực hiện.

Người Việt tượng trưng cho tết Hàn Thực bằng bánh trôi, bánh chay và gọi tết này là “Tết bánh trôi-bánh chay”. 

Cách làm bánh trôi, bánh chay

Bánh trôi và bánh chay thường được cho rằng có nguồn gốc từ Trung Quốc, nhưng cũng nhiều sự tích cho rằng, bánh trôi, bánh chay có từ thời Hùng Vương. Tục làm bánh trôi, bánh chay để nhắc lại sự tích ”bọc trăm trứng” của bà Âu Cơ.

Bánh trôi làm bằng bột nếp nhào nặn với nước, có nhân bằng đường phên. Gạo làm bánh trôi, bánh chay phải kén được nếp cái hoa vàng. Cứ chín phần nếp cho một phần tẻ hoặc non hai phần tẻ. Đường làm nhân bánh trôi ngon nhất là đường phên Dương Liễu, Cát Quê, những miếng đường vuông thành, sắc cạnh, đỏ thắm, rắn đanh và giòn, hương thơm mát.

Bánh nặn xong, được thả vào nồi nước sôi. Bánh chìm xuống rồi nổi lên, “ba chìm bảy nổi, chín lênh đênh” thì vớt ra và ngâm trong nước lã đun sôi để nguội cho săn trở lại rồi lại vớt ra bày vào đĩa. Đĩa bánh trôi được rắc thêm mấy hạt vừng trắng rang thơm.

Bánh chay cũng làm bằng bột nếp nhào nặn với nước và cũng có nhân, nhưng nhân bằng đậu xanh nấu chín. Đỗ để làm nhân bánh cũng phải là giống đỗ tiêu, hạt nhỏ, thơm; được hấp chín tới, giã mịn, trộn với đường kính trắng.

Bánh chay được đựng trong bát, chan thêm một chút chè đường quấy với bột đao hay bột sắn dây ướp hoa bưởi. Hai thứ bánh tuy cùng làm bằng bột gạo nếp, nhưng mỗi thứ có hương vị đặc biệt riêng.

Văn khấn Tết Hàn thực

Lễ vật cúng ngày Tết Hàn Thực gồm: Hương, hoa, trầu cau và 5 hoặc 3 bát bánh trôi, 3 hoặc 5 bát bánh chay được bày trang trọng lên ban thờ tổ tiên.

Văn khấn Tết Hàn thực (Theo Văn khấn nôm truyền thống - NXB Thanh Hóa)

Nam mô A di Đà Phật!

Nam mô A di Đà Phật!

Nam mô A di Đà Phật!

- Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.

- Con kính lạy Hoàng thiên Hậu Thổ chư vị Tôn thần.

- Con kính lạy ngài Bản cảnh Thành hoàng, ngài Bản xứ Thổ địa, ngài Bản gia Táo quân cùng chư vị Tôn thần.

- Con kính lạy Cao Tằng Tổ khảo, Cao Tằng Tổ Tỷ, Thúc Bá, Đệ Huynh, Cô Di, Tỷ Muội họ nội họ ngoại.

Tín chủ (chúng) con là:...........

Ngụ tại:.......

Hôm nay là ngày……………………….. gặp tiết Hàn Thực, tín chủ chúng con cảm nghĩ thâm ân trời đất, chư vị Tôn thần, nhớ đức cù lao Tiên tổ, thành tâm sắm lễ, quả cau lá trầu, hương hoa trà quả, đốt nén tâm hương, dâng lên trước án.

Chúng con kính mời ngài Bản cảnh Thành hoàng Chư vị Đại Vương, ngài bản xứ Thần linh Thổ địa, ngài Bản gia Táo quân, Ngũ phương, Long Mạch, Tài thần giáng lâm trước án chứng giám lòng thành thụ hưởng lễ vật.

Chúng con kính mời các cụ Tổ Khảo, Tổ Tỷ, chư vị Hương linh gia tiên nội ngoại họ..................... cúi xin thương xót con cháu giáng về linh chứng giám tâm thành thụ hưởng lễ vật.

Tín chủ con lại kính mời các vị vong linh các vị Tiền chủ, Hậu chủ ngụ trong nhà này, đất này đồng lâm án tiền, đồng lai hâm hưởng, phù hộ cho toàn gia chúng con luôn luôn mạnh khoẻ, mọi sự bình an, vạn sự tốt lành, gia đình hoà thuận...

Nam mô A di Đà Phật!

Nam mô A di Đà Phật!

Nam mô A di Đà Phật!

Chuẩn bị mâm cỗ cúng Tết Hàn thực đầy đủ

Mỗi năm cứ vào dịp Tết Hàn thực mùng 3.3 Âm lịch, mọi gia đình người Việt lại tấp nập chuẩn bị mâm cúng đầy đủ, chuẩn phong tục nhất để tưởng nhớ đến ông bà, tổ tiên của mình.

Tết Hàn thực được dịch nghĩa theo nghĩa chữ Hán thì "Hàn" là lạnh, "thực" là ăn, "Tết Hàn thực" là Tết ăn đồ lạnh. Lễ tết này có nguồn gốc từ Trung Quốc theo một câu chuyện ly kỳ truyền tụng nhiều đời. Và từ sự giao lưu văn hóa nên vào ngày 3.3 âm lịch người Việt cũng tổ chức lễ tết này, tuy nhiên, ở mỗi nước lại có những đặc trưng riêng trong mâm cỗ cúng.

Những cuốn sách như 100 điều cần biết về phong tục Việt Nam hay Văn khấn nôm tại nhà – Tập văn cúng gia tiên hướng dẫn khá kỹ về cách chuẩn bị mâm cúng cho Tết Hàn thực. Theo đó, mâm lễ cúng ngày Tết Hàn thực gồm: bánh trôi, bánh chay, hương, hoa, trầu cau. Cụ thể, cách chuẩn bị từng món trên mâm cỗ cúng đủ đầy, trọn vẹn như sau:

Bánh trôi, bánh chay

Trong mâm lễ cúng Tết Hàn thực, không thể thiếu món bánh trôi, bánh chay. Theo nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Sinh, số lượng bánh trôi, bánh chay “chuẩn” nhất trong mâm cúng là 5 hoặc 3 bát bánh trôi, 3 hoặc 5 bát bánh chay.

Bánh trôi làm bằng bột nếp nhào nặn với nước, có nhân bằng đường. Đường làm nhân bánh trôi ngon nhất là đường phên Dương Liễu, Cát Quê.

Bánh chay cũng làm bằng bột nếp nhào nặn với nước và cũng có nhân, nhưng nhân bằng đậu xanh nấu chín. Đỗ để làm nhân bánh cũng phải là giống đỗ tiêu, hạt nhỏ, thơm.

Bánh chay được đựng trong bát, chan thêm một chút chè đường quấy với bột đao hay bột sắn dây ướp hoa bưởi.

Hương, hoa, trầu cau

Trong lễ cúng dù to hay nhỏ, người Việt đều không thể thiếu nén hương, hoa tươi và trầu cau để trên ban thờ. Do vậy, vào ngày Tết Hàn thực, mâm cúng cũng sẽ không thể thiếu những thứ này.

Ly nước sạch

Mỗi lần thắp hương gia tiên, người nhà đều không quên thay một ly nước sạch trên bàn thờ. Dịp tết Hàn thực cũng cần phải có một ly nước sạch. Nước là thể hiện cho tâm của gia chủ.

Mâm ngũ quả

Tùy từng mùa, gia chủ chọn 5 quả có màu sắc khác nhau như màu xanh, đỏ, vàng, tím... để đại diện cho ngũ hành, dâng cúng tổ tiên thể hiện lòng hiếu thảo và ước mong những điều tốt lành.

Một số lưu ý

Ngày nay, nhiều gia đình thường “chuộng” bánh trôi chay nhiều màu sắc để thắp hương, dâng lên ông bà tổ tiên. Theo các chuyên gia văn hóa, điều này không đúng với nguyên gốc và những ý nghĩa của ngày lễ Hàn thực.

Bánh trôi nguyên bản là màu trắng, hình tròn đầy thể hiện cho khát vọng về những điều tốt đẹp, viên mãn tròn đầy, tinh khiết trong cuộc sống.

Ngoài ra, vào ngày lễ này, các gia đình không cần chuẩn bị “mâm cao, cỗ đầy”, bày vẽ các thủ tục tốn kém mà chỉ cần thành tâm, dâng bánh trôi, chay lên ban thờ ông bà, tổ tiên, nguyện cầu những điều tốt đẹp, an lành trong cuộc sống.

Nhi Thảo