Tết Đoan Ngọ mùng 5/5 Âm lịch: Sự tích và tục lệ

(lienminhbng.org) - Tết Đoan Ngọ tồn tại từ lâu trong văn hoá dân gian phương Đông và có ảnh hưởng đến sinh hoạt văn hoá của người dân một số nước. Tết Đoan Ngọ (ngày mùng 5/5 âm lịch) là một trong những ngày Tết truyền thống ở Việt Nam cũng như một số nước Đông Á như Triều Tiên, Hàn Quốc, Trung Quốc... 

Tết Đoan Ngọ: Văn khấn chuẩn cho người Việt

Tết Đoan Ngọ còn được gọi là tết Đoan Dương. Đoan Ngọ là bắt đầu giữa trưa. Còn Dương là mặt trời, là khí dương, Đoan Dương có nghĩa là bắt đầu lúc khí dương đang thịnh. Xin giới thiệu đến quý bạn đọc bài văn khấn và mâm lễ cúng đúng chuẩn người Việt cho dịp Tết Đoan Ngọ.

Tết Đoan Ngọ còn được gọi là tết Đoan Dương. Đoan Ngọ là bắt đầu giữa trưa (Đoan: mở đầu, Ngọ: giữa trưa). Còn Dương là mặt trời, là khí dương, Đoan Dương có nghĩa là bắt đầu lúc khí dương đang thịnh.

Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam còn gọi là "ngày giết sâu bọ" vì người ta tin rằng khi ăn món đầu tiên trong ngày này thì sâu bọ, giun sán trong người sẽ bị chết hết. Tại Trung Quốc, Tết Đoan Ngọ còn được gọi là tết Trùng Ngũ vì là hai con số 5 gặp nhau, mồng 5 tháng 5.

Sự tích về Tết Đoan Ngọ

Ngày xưa, Tết Đoan Ngọ chỉ là ngày dân chúng cúng lễ để đánh dấu một thời tiết mới, mừng sự trong sáng, quang đãng. Hơn nữa, giữa tiết hạ vi oi bức thường có bệnh thời khí nên người ta hay cúng lễ để cầu an. Về sau, để cho ngày này thêm ý nghĩa, người ta lấy ngày này kỷ niệm ngày Khuất Nguyên tự tận.

Khuất Nguyên làm chức Tả Đồ nước Sở dưới triều vua Sở Hoài Vương bên Trung Quốc, có tài và liêm chính. Về sau Khuất Nguyên bị nhà Vua truất bỏ. Để tả nỗi oán than, ông có viết bài thơ Ly Tao nổi tiếng. Đến thời vua Trưng Vương, ông còn bị đi đày vì nhà Vua nghe theo lời bọn xu nịnh. Ông đã nhảy xuống sông Mịch La tự tận. Hôm đó là ngày mồng 5/5 âm lịch.

Được tin, nhà Vua vô cùng thương tiếc và hối hận, sai dân làm cỗ và ném xuống sông với niềm tin ông thưởng thức được, nhưng cỗ bị cá tôm ăn hết.

Ông báo mộng cho nhà Vua là cỗ phải lấy lá bọc lại, buộc chỉ ngũ sắc để cá tôm không ăn được.

Theo lời báo mộng của ông, Vua ra lệnh cho nhân dân làm theo. Từ đó, vào ngày 5/5 ở Trung Quốc, dân chúng thường làm cỗ cúng linh đình bên các bờ sông rồi lấy lá bọc lại, buộc chỉ ngũ sắc ném xuống sông để tưởng nhớ Khuất Nguyên.

Lễ trong ngày Tết Đoan Ngọ

Cũng như các tết khác, người dân ăn tết Đoan Ngọ thường có cúng lễ.

Tại các làng xã có lễ thần tại đình, đền, ở thôn, xóm có cúng tại miếu. Tại gia đình thì sửa lễ cúng tổ tiên và Thổ công. Lễ vật cúng là rượu nếp, trái cây. Cúng xong thì ăn, không ai mang đổ xuống sông như tục bên Trung Quốc. Riêng các gia đình thầy thuốc còn có thêm lễ cúng Thánh sư.

Cúng Tết Đoan Ngọ vào lúc nào?

Theo lời nhà nghiên cứu văn hóa Trịnh Sinh, trong quan niệm cổ truyền, dịp Tết Đoan Ngọ (5/5 âm lịch) là lúc tiết trời oi ả. Đây là lúc chuyển mùa, sâu bọ, côn trùng cũng được dịp phát triển gây bệnh cho người, vật nuôi và cây cối.

Ngày này, người dân thường chuẩn bị lễ vật cúng Tết Đoan Ngọ vào sáng sớm. Tuy nhiên, Đoan nghĩa là mở đầu, Ngọ là khoảng thời gian từ 11 giờ trưa tới 13 giờ chiều. Do vậy, thời gian cúng Tết Đoan Ngọ chuẩn nhất là từ 11 giờ đến 13 giờ.

Tục lệ trong ngày Tết Đoan Ngọ

Sau lễ cúng tết Đoan Ngọ là các tục lệ như giết sâu bọ, nhuộm móng chân, móng tay, tắm nước lá mùi, khảo cây lấy quả, hái thuốc vào giờ Ngọ, treo ngải cứu để trừ tà...

Phần lớn các tục lệ trên đến nay đã được bãi bỏ, chỉ còn giữ lại tục giết sâu bọ, tắm nước lá mùi và tục đi hái lá thuốc.

Giết sâu bọ

Theo quan niệm của người xưa, trong cơ thể con người luôn có sâu bệnh cần phải diệt trừ, sâu bệnh quanh năm lẩn trốn trong người chỉ đến ngày 5/5 này mới lộ diện, và nhân dịp này chúng phải bị giết.

Người ta giết sâu bọ bằng rượu nếp và hoa quả. Sáng sớm mồng 5/5, ngay sau khi thức dậy, súc miệng xong, mỗi người đều ăn ít nhất một bát rượu nếp, sau đó ăn một bát thạch, rồi đến các trái cây như mận, muỗng, xấu, đào, roi... Người xưa cho rằng, ăn rượu nếp để cho sâu bọ say, sau đó những trái cây sẽ làm cho chúng chết.

Đối với trẻ con, người ta bôi một ít thần sa hay chu sa vào hai bên thái dương và vào bụng hoặc hoà với nước cho uống vì quan niệm rằng, lúc sâu bọ bị các trái cây giết có phản ứng gây sự bất an cho trẻ nên dùng thần sa, chu sa để trấn an.

Tắm lá mùi

Cây mùi là một loại cây lá nhỏ và có mùi thơm. Trong ngày Tết Đoan Ngọ, người ta lấy cây mùi đun nước tắm để trừ độc. Tắm nước là mùi trong ngày mồng 5/5 sẽ sẽ tránh được gió máy, cảm mạo và được khỏe mạnh.

Nhiều địa phương ở ven sông, ven biển thay vì tắm nước lá mùi thì đúng giờ ngọ rủ nhau đi tắm sông, tắm biển gọi là tắm mồng 5/5.

Rượu nếp

Rượu nếp làm bằng xôi. Men rượu được trộn lẫn với xôi và ủ trong khoảng từ 3 tới 5 ngày.

Thúng xôi ủ được đặt trên một chiếc chậu để hứng rượu chảy xuống. Cái rượu được ủ men chuyển màu ngà ngà. Khi ăn, trộn cái với rượu hứng được lúc ủ. Rượu nếp ăn ngọt ngọt cay cay.

Hái thuốc

Người Việt Nam cũng như người Trung Quốc cho rằng, những củ, cành, lá hái và đào được trong ngày 5/5, vào khoảng giờ Ngọ, đều là những vị thuốc tốt và chữa được rất nhiều bệnh.

Những lá người ta thường hái là lá ngải cứu, đinh lăng, lá mùi… Những lá này được đem phơi khô, để dùng khi bị các chứng bệnh.

• VIDEO: Xóm bánh ú Sài Gòn chạy hết công suất mua Tết Đoan Ngọ

Tục hái lá thuốc vào ngày 5/5 là do sự tích Ngưu Thần, Nguyễn Triệu truyền lại và được thi vị hóa cho rằng Chư Tiên đã truyền phép cho cây lá vào giờ Ngọ ngày Đoan Dương.

Ở một số nơi vào ngày 5/5 còn giữ tục tết thầy học, tết thầy lang để trả ơn dạy dỗ và đền ơn cứu bệnh.

Những hình ảnh đẹp về Tết Đoan ngọ

Nhớ Tết Đoan ngọ ngày xưa

Ngày bé, chúng ta thường ít quan tâm tới phong tục truyền thống tết Đoan ngọ, chỉ biết là từ bé tới lớn thấy mọi người gọi nôm là ngày giết sâu bọ. Nhớ ngày xưa khi ông, bà nội còn sống, ngày này anh em chờ đợi háo hức lắm.

Trước vài ngày, bà đã mua gạo về làm rượu nếp, xôi đồ xong, tãi đều ra mẹt để nguội, sau đó vào men đều khắp bề mặt, đảo qua, đảo lại mấy lần, cho vào chiếc âu sắt tráng men có lót mấy lá dọc mùng, đậy nắp lại, ủ vào thùng gạo, thi thoảng anh em cứ gí mũi vào thùng để ngửi, háo hức từ lúc đó.

Lần nào cũng thế, khi xôi gạo nếp lứt đồ xong trước khi tãi ra mẹt bao giờ bà cũng cho anh em tôi mỗi đứa bát xôi, ôi chao những hạt xôi căng mọng nuốt vào mới ngon làm sao, vị ngọt của nó cứ đọng mãi trong miệng.

Sáng sớm 5/5 bà đi chợ, mua về quả Dưa hấu, mấy quả Mận, chùm Vải, có khi thêm quả Dưa hồng, thế là tươm. Ông nội trải cái chiếu ra hè, bầy cháu hôm nay háo hức nên cũng dậy từ sớm, ngồi khoanh chân trên chiếu hóng bà bổ dưa, nhìn đĩa Mận mà tứa cả nước miếng. Đầu tiên, cả nhà, mỗi người làm bát rượu nếp sau đó mới ăn đến quả Mận, quả Vải, miếng Dưa hấu, đối với bọn trẻ chúng tôi thế đã là sung sướng lắm rồi!

Ngày nay, kinh tế phát triển hơn, đời sống của dân ta tốt hơn xưa, nhu cầu về 1 bát rượu nếp hay 1 quả Dưa hấu đối với dân thị thành gần như lúc nào cũng được đáp ứng, vì thế hầu hết các gia đình đều không tự làm lấy rượu nếp, đến ngày 5-5 thì chạy ra chợ mua, do đó càng về sau này càng nhiều người dân thành phố không biết làm rượu nếp, và cái sự háo hức của trẻ con thành phố đối với ngày này có lẽ cũng nhạt dần.

Người Huế ăn thịt vịt Tết Đoan Ngọ

Vào ngày Tết Đoan Ngọ - tức ngày 5/5 âm lịch hàng năm, tại Huế, nhộn nhịp nhất là chợ dịp này và loại thực phẩm phổ biến nhất là vịt, bởi hầu như mọi người đều mua vịt để ăn trong ngày này.

Tết Đoan Ngọ, vịt ở Huế bán rất chạy, kế đến là hoa quả. Rất khó lý giải vì sao lại ăn những loại thực phẩm trên trong ngày Tết Đoan Ngọ, nhiều người nội trợ ở Huế giải thích do thịt vịt có vị mát, rất tốt cho cơ thể con người vào những ngày nắng nóng. Hạt kê tuy nhỏ nhưng chứa nhiều chất dinh dưỡng hơn so với các ngũ cốc khác, chè kê có tác dụng bồi dưỡng khí huyết, trời Hè nắng nóng nên hai loại thức ăn này rất tốt cho cơ thể con người.

Nhiều năm qua, dịp cúng Tết Đoan Ngọ ở Huế vẫn còn giữ được tục hái lá (gọi là lá mồng 5) với các loại lá ngày thường vẫn dùng như lá vằng, lá ổi, lá chanh để nấu nước uống trong ngày. Nhiều người tin rằng uống nước các loại lá đó vào mồng 5 và hái vào giờ chính ngọ thì sẽ tăng thêm sức khỏe cho con người, vì thế nhà nào cũng có nồi nước lá mồng 5 với đủ loại lá như vậy. Ngoài ra, còn có những nghi thức đặc biệt như: rửa mặt, nhỏ mắt bằng nước chanh để sáng mắt.

Trong dịp Tết Đoan Ngọ, ở Huế còn có một phong tục đặc sắc không thể thiếu, đó là "Tết sui gia". Gia đình nhà trai sắm sửa lễ vật đến tặng nhà gái gồm cặp vịt (2 con), cùng các loại kê, đậu xanh và nếp. Con trai đến tuổi lấy vợ, dù đang yêu (chưa cưới), ngày này cũng mang cặp vịt đến biếu bố vợ tương lai để tỏ lòng tôn kính. Điều này còn thể hiện sự gắn kết, chúc hạnh phúc và tràn đầy vui tươi giữa hai bên gia đình dành và đôi bạn trẻ.

Theo quan niệm xưa, ý nghĩa và nguồn gốc Tết Đoan Ngọ ở Việt Nam cũng còn gọi là "ngày giết sâu bọ", là ngày phát động bắt sâu bọ, tiêu diệt bớt các loài gây hại cho cây trồng trên cánh đồng, trong đó nhiều loài sâu có thể ăn được và chúng được coi như là chất bổ dưỡng. Vào ngày này, mọi người thường giết sâu bọ ngay khi thức dậy vào sáng sớm bằng thức ăn, nhất là bằng rượu nếp, bánh trái và hoa quả … với niềm tin là khi ăn món ăn đầu tiên trong ngày này thì sâu bọ, giun sán trong người sẽ bị chết hết.

Ngày Tết Đoan Ngọ kiêng gì

"Có thờ có thiêng, có kiêng có lành"- do vậy tránh được những điều kiêng kỵ, tâm lý sẽ vui vẻ thoải mái hơn trong ngày Tết Đoan Ngọ.

- Vứt giày dép lộn xộn là một trong những điều cần tránh trong Tết Đoan Ngọ: Trong tiếng Hán, giày dép đồng âm với từ “tà”, nghĩa là tà khí. Trong ngày thường và đặc biệt là ngày Tết Đoan Ngọ, để giày dép không đúng, vứt lộn xộn dễ chiêu dụ tà khí.

Để mũi giày dép quay ra phía ngoài là cách xếp đúng. Vì nếu quay vào trong chẳng khác nào dẫn tà khí vào nhà.

- Không mua vật phẩm có hình thù kỳ quái trong ngày Tết Đoan Ngọ: Theo quan niệm, nếu đi du lịch hoặc đi xa và có ý định mua đồ lưu niệm thì nên tránh mua những vật phẩm có hình thù kỳ quái, không rõ nguồn gốc, ý nghĩa để tránh rước thêm tà về.

Mọi vật đều chứa linh khí, nếu là linh khí tốt sẽ có lợi cho con người và ngược lại. Vậy nên cần tìm hiểu kỹ ý nghĩa của món đồ đó trước khi mua.

- Ngày Tết Đoan ngọ tránh dừng chân ở nơi âm u: Nếu xuất hành trong ngày này nên tránh xa bệnh viện, nơi tổ chức tang lễ, không dừng chân ở những nơi âm u, vì những nơi này âm khí quá nặng, dễ chiêu bệnh tật, tà khí.

Thảo Nhi