"Con thầy, vợ bạn, gái cơ quan". Tổ hợp này là thành ngữ hay tục ngữ? Nếu căn cứ vào văn bản tường minh (3 khái niệm đứng độc lập cạnh nhau) thì chưa thể xếp tổ hợp trên vào loại nào (thành ngữ hay tục ngữ) một cách chính xác.
"Đường chim bay" là một danh từ đã có trong một số cuốn từ điển tiếng Việt. "Từ điển tiếng Việt" (Hoàng Phê chủ biên, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020) định nghĩa là "đường thẳng, là khoảng cách ngắn nhất giữa 2 điểm xa nhau".
Có một bài ca dao quen thuộc: - Cái cò, cái vạc, cái nông/Sao mày giẫm lúa nhà ông, hỡi cò!/- Không, không, tôi đứng trên bờ/Mẹ con nhà nó đổ ngờ cho tôi…
"Cao thâm nghìn trùng" không phải là một đơn vị trong kho tàng thành ngữ tiếng Việt (cũng không phải thành ngữ gốc Hán), nhưng nó được Nguyễn Du sử dụng như một thành ngữ (trong "Truyện Kiều").
"Ngoài núi còn có núi". Câu nói ngắn gọn, tưởng chỉ mô tả một sự tình đơn giản, nhưng ngẫm kỹ, ta thấy không đơn giản chút nào. Đó là một châm ngôn đầy tính triết lý về sự học, về tri thức, về sự khiêm tốn và xa hơn, về những người thầy ta cần trân trọng trong cuộc sống.
"Đun sôi để nguội", một tổ hợp ngôn ngữ bình thường và quen thuộc. Nó bình thường đến nỗi không có gì đáng lưu ý, có chăng, chỉ là một ngữ dùng để phân biệt thực trạng một loại nước khác với nước lã thông thường.
Dư luận, đặc biệt là mạng xã hội gần đây sử dụng (và sau đó bàn tán sôi nổi) về một từ (không chỉ "hot" mà "rất hot"): phông bạt. Từ này thậm chí còn vào đề kiểm tra của một trường phổ thông.
"Chào" là một hành vi bình thường trong nghi thức giao tiếp của con người với nhau. Đó là việc "tỏ thái độ kính trọng, hoặc quan tâm đối với ai bằng lời nói hay cử chỉ, khi gặp nhau hoặc khi từ biệt". (Từ điển Tiếng Việt, Trung tâm Từ điển học, NXB Đà Nẵng, 2020).
"Tình trong như đã mặt ngoài còn e". Đây là câu thơ thứ 164 trong "Truyện Kiều". Có thể nói, đó là câu thơ "tiêu điểm" của trường đoạn mô tả cuộc du Xuân, viếng thăm và tảo mộ của chị em nhà Kiều nhân tiết Thanh minh.
"Lại mặt to hơn lễ cưới", "Lại mặt hơn lễ cưới", "Lại mặt (to) hơn ăn cưới", "Lại mặt to hơn đám cưới"… là những biến thể khác nhau của một thành ngữ đang được dùng khá phổ biến trong giao tiếp tiếng Việt hiện nay.
"Xin lỗi, đấy có phải là số máy của chú X. không ạ? Chào chú! Cháu đang gọi cho chú từ trường quay "Ai là triệu phú" của VTV3. Người chơi hiện nay là bạn Y. - cháu của chú. Bạn Y. đang gặp một câu hỏi cần người trợ giúp. Chú sẵn sàng trợ giúp chứ ạ?".
"Thâm Đông thì mưa, thâm dưa thì khú, thâm nhũ thì chửa", đó là nguyên văn câu tục ngữ đã được Vũ Ngọc Phan sưu tầm, thống kê trong cuốn "Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam" (NXB Khoa học xã hội, 1978), trang 222.
Để bắt đầu vấn đề ngôn ngữ cần bàn dưới đây, tôi xin dẫn một đoạn thơ trong bài thơ "Tiểu đội xe không kính" của nhà thơ Phạm Tiến Duật: "Nhìn thấy gió vào xoa mắt đắng/ Nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim/ Thấy sao trời và đột ngột cánh chim/ Như sa, như ùa vào buồng lái".
"Nu na nu nống/ Cái bống nằm trong/ Con ong nằm ngoài/ Củ khoai chấm mật/ Bụt ngồi Bụt khóc/ Con cóc nhảy ra/ Con gà ú ụ/ Nhà mụ thổi xôi/ Nhà tôi nấu chè/ Tay xòe chân rụt".